آشنایی با هنر قلم زنی

قلم زنی

هنر قلم زنی از هنرهای قدیمی و دیرینه ایرانی است که علاوه بر زیبایی و ظرافت ارزش بالایی هم دارد. اصفهان مرکز این هنر بوده و هنوز هم تعداد زیادی از هنرمندان این رشته در این شهر سکونت دارند. قلم زنی یعنی هنر حکاکی کردن بر روی ظروف فلزی به کمک ضربات چکش و فشار قلم.

قلم زنی چیست؟ و قدمت آن در ایران چقدر است؟

ایران مهد صنایع دستی است. یکی از صنایع دستی قدیمی و زیبایی ایرانی، هنر قلم زنی است که در گروه فلزکاری ها قرار می گیرد.

در این رشته طرح و نقش بر روی فلزاتی همچون برنج و مس و طلا و نقره با کمک ضربات چکش بر روی قلم های مخصوص، کنده‌کاری می شود.

قدمت این هنر در ایران به دوران سیت ها یا سکاها برمی گردد که نژاد آریایی داشتند. آثاری همچون جام طلای حسنلو (هزاره اول، کشف شده در 1336) و همچنین جام های طلای مارلیک که قبلا در ایران کشف شده اند از نظر زمانی به آن دوران تعلق دارند.

در دوره مادها که به قرن هفتم قبل از میلاد بر می گردد، آثار زیادی از قلم کاری را نمی یابیم و رونق این کار کم می شود.

در دوران هخامنشی و بعد از آن این هنر تحولات اساسی پیدا کرد و حتی می توان به جرات گفت که بر دوره های بعد از تاثیر اساسی گذاشت. هنر قلم زنی در این دوران بسیار شکوفا شد اما متاسفانه بعد از حمله اسکندر مقدونی به ایران و آتش زدن تخت جمشید بسیاری از آثار آن دوران از بین رفت و یا به دستور اسکندر گداخته شده و تبدیل به سکه شدند.

در دوران ساسانیان (650-224 میلادی) این هنر با تاثیرپذیری از هنر روم و یونان و گسترش روابط تجاری با این کشورها، دوباره رواج پیدا کرد. بیشترین آثار قلم زنی از آن دوران سینی ها هستند که بر روی آن طرح هایی متعلق به شکار و مراسم پادشاهان (هدیه دادن) قلم زده شده اند.

قلم زنی بعد از ورود اسلام به ایران

بعد از ورود اسلام به ایران، اعراب از این هنر ایرانی استقبال کردند و طراحی های دوره ساسانی را مورد تقلید خود قرار دادند. بعد از روی آوردن ایرانیان به اسلام، در سده های بعد، با توجه به اعتقادات و باورهای اسلامی، طرح های اسطوره ای و ملی ایرانی جای خود را به آیات و روایات مذهبی و اغلب به خط کوفی دادند.

یکی از دوره هایی که می توانیم در آن گسترش این هنر را به وضوح ببینیم، دوره سلجوقیان است. در این دوران به هنر احترام گذاشته شد و از جمله این رشته رواج بیشتری پیدا کرد.

در این دوران نوارهایی که به نقوش گیس باف معروفند، به عنوان تزئین در کناره های ظروف طراحی و اجرا می شدند. در دوران سلجوقی بود که ترصیع فلزات با کمک مفتول های از جنس طلا و نقره و مس رونق پیدا کرد. همچنین با مفتول مسی ترصیع فلزات مفرغی هم انجام می شده است.

در دوران سلجوقی علاوه بر قلم زنی، هنر مشبک کاری بر روی فلزات هم وجود داشت که هنری بسیار زیبا است. دو خصوصیت مشترک در رابطه با طراحی روی ظروف در این دوره عبارتند از:

. خوشنویسی خطوط

. استفاده از خط کوفی با قلم زنی

بعد از دوران سلجوقیان، در زمان حکومت مغولان و تیموریان هنر ترصیع فلزات ادامه پیدا کرد و شکوفاتر شد.

بسیاری از ظروف به جامانده از این دوران هستند که طراحی های روی آنها خوشنویسی با کمک همین هنر است.

بعد از حمله تیمور لنگ و رونق گرفتن دوباره شهر هرات، این شهر تبدیل به مرکز هنری و قلم زنی ایران شد.

یکی از هنرهای بسیار زیبا در دوره صفوی، هنر نقره کوبی بر روی فلزات بود. در این دوران است که ما شاهد انواع و اقسام تنگ و کاسه های قلم کاری شده هستیم. شاخصه اصلی طراحی در این دوران رواج طراح های اسلیمی و تذهیب و استفاده از خطوط نستعلیق و ثلث در هنر قلم زنی است.

 

 

انواع قلم زنی

. برجسته کاری

1) پشت کار را ابتدا قیر می کنند.

2) طرح را روی کار مورد نظر، کاربن می کنند.

3) طرح را با قلم نیم‌بر تثبیت می کنند.

4) بعد از تثبیت، قیر از پشت کار خارج می شود.

5) سطح پردازش شده را دوباره قیراندود می کنند.

6) با قلم هایی نظیر قوشه، کف‌رو و کف‌تخت نقوش ظرف برجسته می شود.

. نیمه برجسته کاری

1) به جای برجسته کردن طرح از پشت، از طرف مقابل زمینه را پایین می برند تا سطح پردازش شده و طرح خود را نمایان کند.

2) از قلم های معمولی به جای قلم های برجسته کاری در این روش استفاده می شود.

. ریزه قلم زنی

1) کار قیر شده و طراحی می شود.

2) نیم‌بر و روسازی و زمینه شده

3) بدون برجستگی

4) بیشتر دارای طرح های گل و مرغ اسلیمی

. حکاکی

با کمک تنها یک قلم این حکاکی صورت می گیرد و نیازی به چند قلم نداریم. تنها قلم تیزی که گوشت فلز را می کند برای این کار کافی است.

. مشبک کاری

در این روش زمینه را از سطح فلز جدا می کنند. (در ریزه قلم زنی زمینه میزنند و در برجسته کاری زمینه را می خوابانند.)

در گذشته با کمک این روش چراغ های فانوسی و محل هایی که آب از آنجا عبور می کرد، را می ساختند.

در تمام سال های اخیر، ظروف فلزی ساخته شده در ایران همگی از جنس مس بوده اند که به خودی خود، بدون تزئین هستند و زیبایی شان در همان درخشندگی خود فلز مس و شکل ظرف است و برای مصارف روزانه مورد استفاده قرار می گیرند.

اما در عین حال بسیاری از هنرمندان و صنعتگران هم بوده اند که بر روی همین ظروف مسی، برجسته کاری و کنده کاری و قلم زنی انجام داده اند و اررش آنها را از نظر نمایشی و ظاهری بیشتر کرده اند.

استان اصفهان به عنوان مرکز صنایع دستی ایران بسیاری از هنرمندان این رشته را در خود جای داده است و در حال حاضر کسانی که به این هنر و حرفه در این استان مشغولند، تعداد بیشتری نسبت به هنرمندان رشته های دیگر هستند.

یکی دیگر از هنرهایی که در گروه فلزکاری قرار می گیرد، مشبک کاری است. این دسته از هنرمندان مشبک‌کار، معمولا بر روی فلزاتی از جنس برنج و مس و آلیاژهایی مربوط به این دو کار می کنند. این هنر را می توان در آباژورهای مسی و برنجی، بخوردان ها و فانونس ها و غیره دید.

ابزار مورد استفاده هنر مشبک کاری

1) ابزاری که در مرحله تولید محصول به کار می روند مانند:

دستگاه خم‌کاری، فرچه، کوره برقی، سندان، چکش.

2) ابزاری که در مرحله قلم زنی کاربرد دارند مانند:

دستگاه قیر آب‌کنی، پرگار، چکش و انواع قلم آهنی و…

 

 

آشنایی با قلم زنی و روش انجام آن

. ابتدا سطح کار را باید قیراندود کرد. یعنی قیر جامد را در دستگاه ذوب قیر قرار می دهند و آب می کنند. سپس قیر ذوب شده را به شکل لایه لایه بر روی سطح مورد نظری که قرار است قلم زنی شود، می گذارند و آن را می پوشانند و قشری با ضخامت زیاد را ایجاد می کنند.

(هدف از قیر اندود کردن این است که هم از سروصدای زیاد حین استفاده از چکش جلوگیری شود و هم اینکه ظرف مورد نظر بر اثر چکش خوردن و فشار قلم تاب برندارد)

. بعد از اینکه قیر سرد شد، محل مورد نظر برای طراحی را دوغاب سفید می کشند و آن سطح را آماده می کنند. (با کمک دوغاب طراحی که با مداد کشیده می شود بهتر دیده می شود)

. طراحی روی ظرف که معمولا طرح های سنتی اند، می تواند به دو صورت انجام شود:

• طراحی توسط خود قلم زن مستقیم بر روی ظرف رسم می شود. (قلم زن باید بسیار ماهر باشد)
• طرح را روی کاغذ کشیده، خطوط اصلی طرح را با کوبیدن سمبه روی کاغذ سوزنی کرده و اثر این سوزنی شدن بر روی سطح ظرف نمایان شده و قلم زن بر روی آن شروع به کار می کند.

نکته: سمبه به پارچه ای گفته می شود که درون آن را از گرد زغال یا جوهر پر کرده اند.

در اصفهان در حال حاضر 81 درصد از قلم زنان خود طراح هم هستند، 7درصد از طرح های کاغذی کشیده شده استفاده می کنند و 12 درصد هم به خرده کاری مشغولند.

. وقتی که طرح و نقشها روی ظرف پیاده سازی شد، با قلم یا نیم‌بر خطوط اصلی کنده کاری می شوند. زمینه کار با ابزارآلات مختلف که همگی قلم های مختلف فلزی هستند، نقش زده شده و پر می شوند.

. روی طرح ها را با قلم های مخصوص که نقش مایه های مختلفی روی آنها حک شده، تزئین می کنند. به این کار روسازی می گویند. قلم های مورد استفاده در این مرحله عبارتند از:

سمبه، گرسواد، یک‌تو، نیم‌ور، کلفتی، کف تخت، حصیری، قلم گیری و غیره

وجه تسمیه این قلم ها متناسب با نقوشی است که بر روی آنها حک شده اند.

قلم های مورد استفاده در مرحله زمینه سازی گرسوم، یک‌تو و شوته و غیره… می باشند.

شیوه های مختلف قلم زنی

اگر هدف از قلم زنی گود کردن خطوط و نقوش باشد زیاد کار سختی نیست و استادکار می تواند با ضربه زدن خطوط را فرورفته و گود کند.

اما اکثرا در این هنر، هدف برجسته کردن نقوش است. در بسیاری از موارد، هم فرورفتگی و هم برجسته‌سازی هر دو با هم مورد نیاز است و باید انجام شود. برای این کار باید با کمک ابزار مخصوص، روی قسمت هایی از طرح کوبیده شود تا فرورفته شده و در عوض بخش های دیگر نقش برجسته شوند.

در بعضی مواقع هم استادکار نیاز دارد تا هر روی هر دو سطح کار قلم زنی انجام دهد. برای انجام این کار وقتی کار یک سطح تمام شد، قیر آن پاک شده و سطح دوم قیراندود می شود و کار در آن سطح هم ادامه می یابد.

کار بر روی سطوح صاف مانند سینی و بشقاب و کاسه، کار آسانی است. اما اگر قرار باشد این کار بر روی ظروف کروی و بسته مانند تنگ و گلدان انجام شود، صنعتگر ابتدا قسمتی که قرار است برجسته سازی شود را می سازد و سپس به شکل بسیار ظریفی به قسمت های دیگر لحیم می کند.

این قسمت برای اینکه زیبایی کار را کم نکند، معمولا دارای نقوشی فرورفته است که با لبه ظرف همپوشانی دارد.

بسیاری از هنرمندان قلم زن هم هستند که بنا بر ذوق و سلیقه خود همزمان مشبک کاری، ترصیع و طلاکوبی را هم بر روی ظرف اضافه می کند.

نقوشی که صنعتگران بر روی ظروف پیاده می کنند بسیار متنوع هستند از جمله آنها:

مشبک، اسلیمی، گل و بوته شاه عباسی، ختایی، مسجد شیخ لطف الله، منبت، شکار، حیوانات،

طرح های عامیانه و یا سنتی هستند.

وسایلی که در قلم زنی استفاده می شوند

این ابزار می تواند موارد زیر باشد:

. انواع قلم قلم زنی فلز (بالغ بر 140 قلم)

. انواع پرگار

. چکش و متر و قیچی

. دستگاه ذوب قیر

بعد از اینکه کار به اتمام رسید، قیری که بر سطح ظرف است را گرم می کنند تا جدا شود و باقیمانده های آن را با نفت پاکسازی می کنند. اگر ظرف احتیاج به صافکاری و یا لحیم قطعات جدا دارد به کارگاه فرستاده می شود.

برای لحیم کاری از قلع استفاده می شود تا محل اتصال دیده نشود. برای صافکاری هم از چکش چوبی و یا چکشی که سر آن چرم دارد، استفاده می شود. در صافکاری هرگونه فرورفتگی و ناهمواری سطوح ظرف، صاف و هموار و یکدست می شود.

بعد از این مراحل، ظرف به کارگاه پرداخت کاری فرستاده می شود و با کمک فرچه و صابون پرداخت و تمیز می شود.

برای جلاکاری از دوده و یا واکس مخصوص استفاده می شود. در حال حاضر پرداخت با کمک دستگهای مخصوص فرچه صورت می گیرد و نه با دست.

در مرحله آخر، سیاه کاری انجام می شود. در سیاه کاری سطوح قلم زنی با کمک دوده و واکس پوشانده می شوند و قسمت های فرورفته پر می شوند.

سطح کار با پارچه تمیز و صیقلی می شود. تمام برجستگی ها و فرورفتگی ها با کمک واکس به رنگ سیاه و رنگ ظرف در می آیند. در نتیجه خطوط بهتر خود را نشان داده و کار زیبایی خود را به دست می آورد.

قبلا هم گفتیم که اصفهان مرکز قلم زنی بر روی مس و برنج است. اما در تهران و کرمانشاه هم تا حدودی این هنر و صنعت رواج دارد.

 

 

قلم زنی بر روی نقره

بسیاری از هنرمندان در اصفهان، تهران، شیراز و اصفهان، بر روی نقره هم قلم زنی می کنند. هر کدام از محصولات این شهرها ویژگی های خاص خودشان را دارند:

شیراز

صنعتگران شیرازی از قدیم مشغول نقره سازی و قلم زنی بوده اند. اما متاسفانه این رشته رونق قبل را از دست داده است. معمولا قلم زن های شیرازی طرح را به شکل ذهنی بر روی ظروف پیاده کرده و با چکش و قلم آن را فرورفته و برجسته می کنند. قلم ها را هم خود صنعتگران می سازند.

اصفهان

در اصفهان تعداد زیادی از هنرمندان هستند که به این رشته مشغولند و این شهر از قدمت زیادی در این هنر برخوردار است. در این شهر هنوز هم تعداد زیادی از افراد به این حرفه اشتغال دارند.

تبریز

این رشته با وجود قدمت زیاد در تبریز، در حال حاضر رونق زیادی در این شهر ندارد و علل آن هم گرانی نقره، دستمزد بالا، کمبود صنعتگران این حرفه است.

قلم زنی بر روی نقره در دو کارگاه مجزا معمولا صورت می گیرد. کارگاه ساخت و کارگاه قلم زنی

محصولات نقره ای

برای کار به ماده اولیه نقره با عیار 84 نیاز است که یا به صورت ورق و یا سکه و اشیاء قدیمی می تواند در دسترس باشد. نقره را ذوب می کنند و به شمش تبدیل می کنند. شمش ها را با نورد به شکل ورقه درآورده و ورقه ها را به اندازه های دلخواه برش می زنند و لحیم می کنند. این ورقه های لحیم شده با چکش به اشکال مختلف تبدیل می شوند. مانند سرویس چایخوری، گلدان، شمعدان، جعبه، کاسه، قندان، قاب عکس و غیره

چگونه بر روی نقره قلم زنی می کنند؟

بعد از اینکه اشیاء نقره ای در کارگاه ساخته شدند به کارگاه و نزد قلم زن فرستاده می شود. طرح مورد نظر به شکل ذهنی و بدون وجود الگو بر روی ظرف زده شده و با چکش و قلم آهنی زده می شوند.

بعد از این مرحله ظرف را دوباره به کارگاه فرستاده تا پرداخت صورت بگیرد و صیقل داده شود و سپس به دست مصرف کننده برسد.

ابزارآلاتی که در این کارگاه ها مورد نیاز است عبارتند از:

سوهان، مته و قیچی، قالب و قلم‌های فلزی، اره‌ی کمانی، انواع مختلف چکش ها، سندان، پرگار، میز چوبی، چرخ پرداخت و انواع گیره

شیوه کار بر روی نقره تفاوتی با کار بر روی مس و برنج ندارد.

تاریخچه این هنر و نحوه ساخت

قدمت این هنر را همانطور که قبلا هم ذکر کردیم به دوران سکاها و یا سیت ها نسبت می دهند. اینکه این هنر در ایران از چه زمانی آغاز شده است معلوم نیست و شواهدی مبنی بر اولین شیء و یا اولین مکان در ایران که بتوان از روی آن قدمت این هنر را تخمین زد، وجود ندارد. اما به طور کلی استفاده از مس و فلزات دیگر در ایران و خاور نزدیک به هزاران سال قبل از میلاد مسیح بر می گردد.

در اوایل هزاره اول قبل از میلاد و همینطور اواخر هزاره دوم، هنرکار بر روی فلزات در نقاط شمال و شمال غرب و حواشی جنوبی دریای مازندران رونق و شکوفایی خوبی داشته است. به عنوان مثال جام طلای حسنلو که بر روی آن تصاویر خدایان سوار بر ارابه یا همان گردونه حکاکی شده است.

از آثار هزاره اول قبل از میلاد در ایران می توانیم به جام های طلای مارلیک اشاره کنیم که نشاندهنده اعتبار و رونق فلزکاری در ایران آن زمان است.

در قسمت ورودی سازمان مالکیت های معنوی در سوئیس (wipo) یک جام بزرگ پایه دار مسی وجود دارد که از آثار هنر قلم زنی در ایران است.

نحوه ساخت

این هنر یعنی کنده کاری و حکاکی بر روی فلزات مختلف مانند مس و برنج و طلا و نقره. به عبارت دیگر هنر حکاکی نقش و نگار بر روی فلزات با کمک ضربات چکش و قلم. این هنر، هنری بسیار ظریف و قدیمی است که در عین حال از زیبایی خیره کننده ای هم برخوردار است.

در حال حاضر برای اینکه صدای چکش کاری زیاد شنیده نشود، داخل یا زیر ظرف را که یا از جنس مس است یا نقره، از محلول گچ و قیر پر می کنند و به این ترتیب از سوراخ شدن ظرف در حین کار هم جلوگیری به عمل می آید.

طرح مورد نظر را بر روی ظرف پیاده کرده، قلم مناسب را انتخاب می کنند و بر روی خطوط سطح قرار داده و با چکش به انتهای قلم ضربه وارد می کنند تا شیارها و نقوش با کمک شدت ضربه چکش، بر روی ظرف ایجاد شوند.

بعد از این کار قیر را از روی ظرف جدا کرده و بر روی شیارها گرده زغال یا واکس مخصوصی می‌ریزند و با روغن جلای سیاه سطح آن را می پوشانند. به این صورت است که خطوط و نقوش با خط های تیره و روشن خود را نشان می دهند و نمایان می شوند.